Gắn văn hóa dân tộc với du lịch
Nếu là một “tín đồ” du lịch thích trải nghiệm miền núi, có lẽ sẽ không khó để bạn tìm cho mình một khu nghỉ dưỡng đẳng cấp giữa núi rừng bao la. Nơi đậm đà bản sắc văn hóa của cộng đồng các dân tộc anh em.
Tuy nhiên, đó là quan điểm của khách du lịch. Đối với cộng đồng địa phương, họ được hưởng lợi như thế nào từ những khu nghỉ dưỡng sang trọng đó? Hay đơn giản cộng đồng dân tộc thiểu số chỉ là hình ảnh đại diện để mang lại lợi nhuận cho doanh nghiệp.
Trong một lần tình cờ, tôi đọc được quảng cáo về một resort ở Cao nguyên Vân Hòa, tỉnh Phú Yên với nội dung “du khách sẽ được trải nghiệm và nghỉ dưỡng trong nhà sàn của người Êđê”. Qua tìm hiểu, được biết khu vực này không có người dân tộc Êđê sinh sống, nhân viên phục vụ tại đây cũng không phải là người dân tộc Êđê.
Không chỉ vậy, theo văn hóa của người Êđê, ngôi nhà mà họ ở hàng ngày không được gọi là nhà sàn mà là nhà dài. Ngoài ra, hình ảnh nhà sàn Êđê theo quảng cáo tại Khu du lịch cao nguyên Vân Hòa có cấu trúc khác với nhà dài của người Êđê. Vậy tại sao “nhà sàn của người Êđê” lại trở thành từ khóa cho quảng cáo này?
Cần biết rằng, việc xây dựng một ngôi nhà tương tự như ngôi nhà truyền thống của một dân tộc nào đó là quyền tự do của mỗi người. Nó thậm chí còn giúp quảng bá văn hóa của quốc gia đó. Tuy nhiên, đó là trường hợp xây dựng một ngôi nhà ở dạng nguyên bản của một ngôi nhà truyền thống. Trong trường hợp này, “nhà sàn Ê Đê” có thiết kế và tên gọi sai.
Vậy trong câu chuyện này, cộng đồng người Êđê được lợi gì, hay đang trở thành “tấm bùa hộ mệnh” giúp du lịch nghỉ dưỡng trở nên hấp dẫn, thu hút hơn. Và đó là lý do “Nhà sàn Ê Đê” trở thành điểm nhấn của khu du lịch.
Sản phẩm thổ cẩm gắn với đồng bào dân tộc thiểu số
Không sai khi cho rằng, nhắc đến các sản phẩm thổ cẩm ở Việt Nam, người ta thường liên tưởng đến hình ảnh các dân tộc thiểu số. Điều này cũng đã vô tình “tiếp tay” cho các sản phẩm thổ cẩm không rõ nguồn gốc xuất xứ cũng đang được bày bán trà trộn với các sản phẩm truyền thống của đồng bào các dân tộc.
Trên thị trường, hay các kênh báo đài, chúng ta dễ dàng bắt gặp những cụm từ như: thổ cẩm Tây Bắc, thổ cẩm dân tộc thiểu số, thổ cẩm Tây Nguyên …; Hoặc, một số trang mạng xã hội sử dụng hình ảnh hoa văn dệt bằng máy, không rõ nguồn gốc nhưng đưa nội dung quảng cáo gây hiểu nhầm, hướng người tiêu dùng hiểu ngầm đó là sản phẩm thủ công của cộng đồng các dân tộc thiểu số.
Trên thị trường thổ cẩm cũng đã xuất hiện nhiều sản phẩm dệt, một số sản phẩm có xuất xứ từ Trung Quốc nhưng vẫn được gắn mác thổ cẩm dân tộc để đánh lừa người tiêu dùng có xu hướng chuộng sản phẩm. người dân tộc thiểu số, hoặc có tinh thần giúp đỡ cộng đồng. Đây là thực trạng rất phổ biến ở nước ta.
Đơn cử, tháng 9/2021, Chi cục Quản lý thị trường tỉnh Lai Châu đã thu giữ 230 tấm vải thổ cẩm, có mẫu mã giống sản phẩm thổ cẩm thủ công của người dân. Tuy nhiên, chủ lô hàng không xuất trình được hóa đơn, chứng từ chứng minh tính hợp pháp của số hàng.
Tưởng rằng nếu lô hàng trên “qua mắt” cơ quan chức năng thì 230 tấm vải thổ cẩm kia sẽ được một đối tượng dân tộc nào đó “gắn mác” để tiêu thụ.
Là người yêu thích đồ handmade, chị Trần Ngọc Thu, Thanh Xuân, Hà Nội chia sẻ: “Nhìn những sản phẩm khăn, ví làm từ vải thổ cẩm, tôi cứ ngỡ đây là sản phẩm của người ta. DTTS đã làm nên tôi rất thích. Nhiều khi đi du lịch miền núi, thấy người ta bán đồ handmade mình hay mua về làm quà cho người thân ”.
Theo chị Thu, do không phải dân “sành” mặt hàng này nên chị cũng khó phân biệt được đâu là hàng handmade, đâu là hàng không rõ nguồn gốc.
Cùng với sản phẩm thổ cẩm, ẩm thực cũng là một trong những “miếng mồi” để tăng thêm sự mới mẻ, hấp dẫn trong kinh doanh.
Đi vào các nhà hàng, quán nhậu không khó để bắt gặp những món ăn như mo cau nướng, lợn dân tộc, đặc sản người Mông, đặc sản Thái… Rõ ràng khi đọc những món ăn đó đều chứa đựng hình ảnh dân tộc thiểu số. Sẽ không có gì trên bàn, nếu đó là những món ăn phù hợp.
Tuy nhiên, ít khi chúng ta đặt ra câu hỏi, chúng ta đang thưởng thức một món ăn chính thống do một dân tộc nào đó làm ra? Hay chỉ là một hình ảnh thương mại?
Biểu hiện nhỏ, hậu quả lớn
Tưởng đây chỉ là một vấn đề nhỏ, nhưng nếu nhìn rộng hơn, khi các doanh nghiệp, công ty, cửa hàng sử dụng hình ảnh dân tộc thiểu số để quảng bá sản phẩm không chính gốc của cộng đồng DTTS, gây hiểu lầm cho người tiêu dùng vì lợi nhuận thì sẽ được nhiều vấn đề.
Ví dụ như nghề dệt thổ cẩm: Nếu xã hội, đặc biệt là người tiêu dùng không “khôn ngoan” sẽ tạo cơ hội cho những “doanh nghiệp cơ hội” lợi dụng lòng tin của người tiêu dùng. để tăng lợi nhuận. Quan trọng hơn, việc làm hàng giả, hàng nhái sẽ đe dọa trực tiếp đến ngành hàng truyền thống khi sản phẩm của họ bị ép giá, hoặc có thể “chết” khi nguồn tiêu thụ của khách hàng không đến được với cộng đồng.
Còn việc khai thác “thương mại hóa” hình ảnh đồng bào dân tộc thiểu số trong du lịch cộng đồng sẽ dẫn đến tình trạng hưởng lợi chênh lệch có thể do bán đất, sang tên đổi chủ; hoặc không gian văn hóa, đời sống xã hội của cộng đồng. Cộng đồng dân tộc thiểu số bị đảo lộn …
Và một hệ quả khó lường nữa, đó là, khi “thương mại hóa” hình ảnh các dân tộc thiểu số, có thể tạo ra những khung định kiến mới vì tâm lý “nể nang”; hoặc hiểu nhầm sản phẩm dành cho nhóm cộng đồng dân tộc thiểu số.
Vậy làm thế nào để bảo vệ hình ảnh các dân tộc thiểu số, trả lại đúng giá trị và giá trị của sản phẩm có nguồn gốc từ cộng đồng các dân tộc thiểu số trong xu thế phát triển và hội nhập của xã hội?