Người dân xứ Quảng từ lâu đã lưu truyền câu nói: “Nghèo khó, con nợ cũng gả con bán đừng, chết còn ui”. Don gắn liền với sông nước, với bao con người.
Tô canh đơn giản mà ngon
Nhớ nhà làm tôi nhớ đến don
Trong ký ức của các cụ, trước ngày thống nhất đất nước (1975), thị xã Quảng Ngãi (nay là TP. Quảng Ngãi, tỉnh Quảng Ngãi) chỉ có vài con đường xung quanh.
Thuở ấy, mỗi sáng, khi tiếng vó ngựa vang vọng ngoài đường cũng là lúc chị em vùng Ba La, Vạn Tường (nằm bên bờ sông Trà Khúc, nay thuộc Nghĩa. Xã Đông, TP. Quảng Ngãi). ) gọn gàng trong bộ quần áo của bà cô, tay cầm một chiếc sào tre, một đầu là ui gốm đựng don, một đầu là thúng tre đựng đầy bát, thìa và xấp bánh tráng. Thậm chí, có người kê thêm vài chiếc ghế xếp để cơ động bán cho khách.
Họ chia nhau đi dọc các con phố dài để bán, không bao giờ tranh giành của nhau. Nhiều gia đình, từ đời mẹ đến đời con. Cứ thế, ngày này qua năm khác, để khách và chủ quen nhau. Mỗi sáng, nhiều người chờ nhau đến cùng một địa điểm quen thuộc để ăn bát bánh rán. Khi người bán có việc nhà, vài ngày không xuất hiện ngoài đường, khách sẽ hỏi thăm như người nhà.
Bánh rán lúc đó giá chỉ vài đồng nên nhiều khi khách không có sẵn tiền lẻ, người bán cũng gật đầu lấy để hôm sau cho tiện chứ không ăn thua!
Còn gì tuyệt hơn vào những buổi sáng chớm đông, giữa tiết trời se lạnh, đường phố mù sương, khách khoác áo ấm, ra cửa ngồi đợi chị phụ bán hàng.
Sau đó, người bán xuất hiện, mở ui gốm, lấy gáo dừa và múc vào nồi sành. Mùi don, của hành lá bốc lên chưa thấy hấp dẫn. Khách nhẩn nha lấy thìa dầm nát ớt cay rồi bẻ bánh tráng cho vào. Vị béo ngọt của don, vị cay của ớt và thơm giòn của bánh tráng làm ấm bụng bao người công chức, người lao động và cả trẻ em đi học.
Ăn xong, cô bán hàng còn rót cho khách một bát chè tươi nên món ăn càng thêm ngon.
Tô don gắn liền với tuổi thơ, với đời người nên càng đi xa, nghĩ về quê hương, người dân xứ Quảng lại nhớ đến món don. Vì vậy, người bạn lâu năm của tôi là anh Nam Đông – một nhà báo, hiện là chủ quán cơm từ thiện 2.000 đồng / suất ở TP.HCM – lâu rồi không về thăm quê là thấy nhớ. Nói chuyện điện thoại với tôi, lần nào anh ấy cũng nhắc đến việc don.
Có lần, anh Năm Đông rủ một người bạn ở xa đến thăm Quảng, nằng nặc nhờ tôi làm hướng dẫn viên đi ăn don. Không biết là do mê hay lần đầu được nếm thử mà ăn xong ai cũng khen ngon khiến mình vui vô cùng.
Gãi là nghề của người nghèo
Nghề của người nghèo
Tôi theo đường Trường Sa xuôi sông Trà Khúc. Trong nắng chiều đứng trên cầu Cổ Lũy nhìn quanh.
Một khúc sông dài, nhiều ghe chèo cắm cọc trôi sông, chủ nó mải miết cào don, cào hến. Hến nằm sát đáy sông nên người dân dùng phên nứa (tre đan) vót vào. Còn don thì ẩn sâu dưới bùn nên muốn bắt được phải dùng cào cào mới có thể vớt được don. Sau khi cào xong đổ lên ghe, cuối buổi sàng xử lý hết đất cát rồi mới xuất bán.
Don khác ở chỗ có tua màu hồng. Don dùng để nấu don. Hến xào bánh tráng hoặc luộc lấy ruột nấu canh rau muống, ăn trưa hè vừa ngon vừa giải nhiệt.
Mà cũng lạ, Quảng Ngãi có bốn con sông lớn là Trà Bồng, Trà Khúc, Trà Câu và sông Vệ, nhưng không sinh sôi nảy nở chủ yếu ở vùng hạ lưu sông Trà Khúc. Con sông này cùng với núi Thiên Ấn trở thành biểu tượng của Quảng Ngãi “núi An – sông Trà”.
Thuyền bè trên sông Trà Khúc
Sông Trà hợp lưu từ nhiều sông của 5 huyện miền núi tỉnh Quảng Ngãi là Đăk Drinh, Xa Lộ, Tang và dòng chính là sông Re bắt nguồn từ vùng núi cao tỉnh Kon Tum.
Con sông len lỏi qua nhiều cánh rừng, uốn lượn qua các buôn làng của các dân tộc H’re, Co, Ka Dong rồi xuôi về phía Đông. Về cuối, sông này hợp lưu với sông Vệ trước khi đổ ra cửa Cổ Lũy. Vì vậy, chỉ có vùng hạ lưu sông Trà gồm các xã Nghĩa Đồng, Nghĩa Hà, Nghĩa Phú (TP.Quảng Ngãi) và hạ lưu sông Vệ vùng Nghĩa An, Nghĩa Hòa của huyện Tư Nghĩa là có con.
Mùa cào don, hến bắt đầu từ sau tháng 10 âm lịch, nhất là vào tháng Giêng, khi nước sông Trà, sông Vệ trong xanh.
Ông Trần Văn Nông chuyển người hiến tặng vào bờ
Anh Trần Văn Nông ở xã Nghĩa Phú nhận xét: “Cào cào, hến là nghề của người nghèo. Bởi muốn bắt được rươi, hến thì phải ngâm mình dưới nước. Phụ nữ, trẻ em gái rất bất tiện.” luôn bị ngâm trong nước. “
Anh Trần Văn Hòa, cũng ở xã Nghĩa Phú, sau một ngày ngâm mình dưới sông đã nhanh chóng nổ máy bắt chiếc ghe ra phía nam cầu Cổ Lũy để chuyển lừa lên bờ bán cho các quán ăn. “Đắm mình cả ngày, cào được vài chục ký, bán được vài trăm nghìn đồng cho vợ con chạy chợ. Nhờ loài thủy sản này mà người nghèo có nghề kiếm sống, bù lại. ”- anh nói.
Nhớ lại những ngày dịch Covid-19 lan tràn, ông Hòa bày tỏ: “Ngày ấy, có chủ trương ‘ai ở được nấy’ ‘, tôi nghe theo. Ngoài ra, nếu không đi cào thì tính mạng. sẽ khó khăn.”
Chị Phạm Thị Kim Liên xúc bánh rán bằng gáo dừa cho khách
“Gửi trọn trái tim”
Tỉnh lỵ Quảng Ngãi trước đây là thành phố. Đường được mở rộng, nhà cửa khang trang hơn.
Hình ảnh những người phụ nữ bán don lúc sáng sớm hay khi trời nhá nhem tối chỉ còn trong ký ức của những người cao tuổi. Thay vào đó là các nhà hàng.
Du khách phương xa đến TP.Quảng Ngãi không cần đi đâu xa, chỉ cần đến khu Cống Kiều (trên đường Quang Trung, đoạn gần trường THPT Trần Quốc Tuấn) hoặc xuôi về chợ Quảng Ngãi là có thể tìm thấy quán Don Cô Lũy nằm ở một hẻm nhỏ. Đến đường Trà Bồng Khởi Nghĩa, bạn có thể thưởng thức bánh rán.
So với ngày xưa, món don bây giờ có chút biến tấu. Tô don trước đây chỉ ăn với bánh tráng cuốn, nay có thêm bánh tráng sống. Người bán bẻ bánh tráng và cho vào bát trước khi múc nước don. Ăn kiểu này vừa không bị béo lại vừa dai.
Mặt khác, các cửa hàng bánh rán bây giờ thường bán kèm với trứng vịt lộn chấm muối tiêu chanh. Một số người còn bẻ một quả trứng vịt lộn và cho vào bát đừng để vừa thưởng thức don vừa thưởng thức trứng.
Nhiều lần lang thang dọc sông Trà, tôi dừng chân ở quán Bánh Cuốn Dừa nằm ở phía nam cầu Cổ Lũy, xã Nghĩa Phú. Quán nhỏ này chỉ bày 4 bộ bàn ghế nhưng ngày thường có rất nhiều khách ra vào.
Bà Phạm Thị Kim Liên – chủ quán Gáo Dừa – giải thích: “Ngày xưa nhà ai cũng dùng gáo dừa để múc don, nhà tôi bán don bao đời nay nên quen từng tô.” và cả cái gáo dừa nữa., mình không quên được nên đặt tên quán, giờ có cốc nhựa rồi, múc đừng hòng tiện hơn nhiều “.
Quán bà Liên nổi tiếng thơm ngon. Cùng là don, cùng hành lá, cùng bánh tráng giòn, nhưng như chị nói, muốn có một bát bánh don ngon thì người nấu phải “gửi cả tâm huyết” vào đó. Khi nấu, chỉ cần đun quá lửa hoặc nêm gia vị không phù hợp sẽ mất ngon.
Liên cho biết, hàng ngày, nhiều người vẫn mách nước đóng gói gửi vào TP.HCM để những người Quảng xa quê được thưởng thức món don. Khi dịch Covid-19 bùng phát và kéo dài trong thời gian dài, ở nhà, chị cứ bật TV lên rồi nhìn đi xem lại. Khi tỉnh chủ trương nới lỏng dần việc kiểm soát dịch bệnh, khách hàng đổ về quán ăn ngày một đông. Người cẩn thận hơn thì xin số điện thoại rồi gọi điện bảo “ship” hàng. Bà Liên chiều lòng khách, nói con cái hưởng ứng.
Don ở xứ Quảng bán quanh năm, nhưng nhộn nhịp nhất là vào dịp Tết đến xuân về. Vào thời điểm trên, các nam thanh, nữ tú, nam thanh nữ tú trên địa bàn TP.Quảng Ngãi đổ về Thủ Xá, xã Nghĩa Hòa, huyện Tư Nghĩa thắp hương cầu an và viếng chùa Ông. Sau đó, họ đến quán bánh rán bà Thương, hết chỗ ngồi, tìm đến các quán bánh rán ven đường để thưởng thức. Ngày Tết, người rủng rỉnh tiền nên để thưởng thức bánh rán, khách phải kiên nhẫn chờ đến lượt.
Trong thời gian chờ đợi đến lượt của chúng tôi, bát don vốn đã ngon dường như còn tuyệt hơn nữa …
Tô don là một món ăn dân dã nhưng ngon lành, từ lâu đã được nâng lên thành đặc sản nên có câu hát mà hầu như người Quảng ai cũng thuộc nằm lòng: “Con gái bằng lòng trai, chẳng bằng tô Vạn Tượng”.